MANILA, Philippines – Sa Lunes, Mayo 9, mabibigyang-boses ang may 65.7 milyong Filipino sa pagpili ng mga mamumuno sa Filipinas sa susunod na tatlo (lokal) hanggang anim (nasyonal) na taon.

Dahil sa pandemya, may mga nabagong patakaran sa pagboto ngayong 2022, kaya ang halalang ito ay hindi gaya ng mga nakaraan. Gayon man, ang pagsunod sa mga minimum health protocols at ang paghahanda para sa mismong araw ng halalan ay makatutulong para makasiguradong ang balota ninyo ay maisasama sa bilangan. 

Huwag kalimutan: mayroon ka lamang na isang balota at isang pagkakataong bumoto. Heto ang detalyadong gabay sa paghahanda at sa aasahan sa pagboto sa Mayo 9, base sa mga patakarang ibinigay ng Commission on Elections (Comelec) at sa abiso mula sa election lawyer na si Emil Marañon.

Bago lumabas para bumoto

Ilang mabilis na paalaala: Sa buong bansa, magbubukas ang botohan nang 6 ng umaga, at tatanggap ng mga botante ang ang mga election worker hanggang 7 ng gabi. Hinabaan ng Comelec ang oras ng pagboto sa taong ito dahil sa inaasahang mahahabang linya dulot ng physical distancing dahil sa pandemya.

Mag-tsek at maging pamilyar sa lokasyon ng iyong polling precinct o ang presinto kung saan ka boboto. Makikita mo iyon dito sa link na ito. (Kung magkaroon ka ng isyu sa paggamit ng online precinct finder ng Comelec, heto ang isang mabilis na gabay sa mga susunod na gagawin.)

Paghahanda para sa araw ng botohan: Maghanda ng listahan ng iyong mga iboboto para maiwasan ang pagkakaroon ng mga di-sinasadyang marka sa balota, na siyang babasahin ng vote-counting machines.  Asahan na ang mga linya ay magiging mahaba. Kung may mga nakapila pa sa labas presinto nang 7 ng gabi, sinabi ng Comelec na maaari pa rin silang pabotohin.  

“It will continue until such time all those inside or within 30 meters will be catered,” sabi ni Commissioner Marlon Casquejo sa mga mambabatas sa House of Representatives noong Nobyembre 2021. (Magpapatuloy iyon hanggang dumating ang oras na lahat ng nasa loob ng polling place o nasa loob ng 30 na metro mula doon ay mapagsilbihan.)

Huwag kalimutang dalhin ang mga gamit na ito:

• Pen, para mapirmahan ang computerized na listahan ng mga botante sa araw ng halalan (election day computerized voters list o EDCVL)
• Face mask 
• Face shield, kung nasa ilalim ng Alert Level 4 ang inyong lugar

Hindi kailangang magpakita ng COVID-19 vaccination card o ng negatibong resulta ng COVID-19 test para makaboto. 

Tandaan: Maaari kang magdala ng listahan ng iyong iboboto, ngunit hindi ka maaaring magdala ng mga materyal na pangampanya.

Sa lugar ng pagboto

May iisa lamang na pasukan sa voting centers para masiguradong natitingnan kung sumusunod ang botante sa health protocols ay masusunod ng mga botante. Asahan mo na magaganap ang mga ito:

UNANG HAKBANG: Pag-tsek sa temperatura

Iginiit ng Comelec na dapat masunod ang minimum health standards. Itse-check ang temperatura ng botante at pagpapasahin sila ng COVID-19 health declaration form. 

Pagkatapos makunan ng temperatura:

• Kapag 37.4°C pababa – Ang botante ay maaari nang bumoto. 
• Kapag 37.5°C pataas – Ang botante ay sasabihang magpahinga muna nang ilanag minuto bago i-tsek ulit ang temperatura.
• Kapag 37.4°C pababa pagka-tsek ulit – Maari nang bumoto ang botante
• Kapag 37.5°C pataas – Ang botante ay papupuntahin sa nakabukod na polling precinct para sa mga hinihinalang may sintomas ng COVID-19. Ihahatid doon ng election worker ang balota niya mula sa orihinal niyang presinto.  

Tandaan na kahit na ang isang botante ay napaghinalaang may COVID-19, may karapatan pa rin siyang bumoto.

“The right to vote is a guaranteed right under the Constitution. So even if you are positive, you still have the right to vote,” sabi ni Marañon sa magkahalong Ingles at Filipino sa isang kalalabas na episode ng Ask Your Election Lawyer ng Rappler. 

(Ang karapatang bumoto ay ginagarantiyahan sa ilalim ng Konstitusyon. Kaya kahit na positibo ka sa COVID-19, may karapatan ka pa ring bumoto.)

IKALAWANG HAKBANG: Pagpapakilala

Kapag pasado ka sa pag-tsek ng temperatura, tumungo sa voter’s assistance desk at ibigay ang iyong pangalan. Bibigyan ka ng direksiyon patungo sa iyong tiyak na polling precinct, o ang silid kung saan ka boboto.

IKATLONG HAKBANG: Kunin ang iyong balota

Sa labas ng iyong presinto, hanapin ang iyong pangalan sa nakapaskil na computerized voters’ list. Lumapit sa kahit sinong kasapi ng electoral board o support staff at sabihin ang iyong pangalan, numero ng presinto, at ang iba pang mahalagang detalye na itatanong.

Sa puntong ito, ang iyong pagkakakilanlan bilang isang botante ay mapapatunayan. Hindi mo kailangan ng isang identification card o ID para bumoto dahil nasa listahan ng board of election inspectors ang iyong mga detalye at larawan. Ngunit payo ni Marañon, hindi makasasamang maghanda pa rin isang valid ID, kung sakaling may kumuwestiyon sa iyong identidad at kailangan mo ng patunay nito.

Pagkatapos nito, ia-announcce ng election worker sa lahat ng nasa silid ang iyong pangalanan na boboto na. Ginagawa ito para mabigyan ang kahit sinong poll watcher ng pagkakataong tutulan ang iyong pagboto kung may basehan silang gawin ito. Pagkatapos nito, pipirma ka sa EDCVL at matatanggap ang iyong balota. 

Huwag tumanggap ng balotang may punit, marka, o shade. Suriin ang balota habang nasa harap ka pa ng mesa ng electoral board. Kapag nakalayo ka na sa mesa, lahat ng matatagpuang marka o sira sa balota ay ituturing na kasalanan mo kahit ito’y naroon na bago pa ibigay sa iyo.

Paano kung may umpukan ng mga tao? May awtoridad ang electoral board na bawasan ang bilang ng mga botante na boboto nang sabay-sabay sa isang kuwarto. Ang headcount ay dapat hindi lalampas sa kalahati ng bilang na kakasya sa kuwarto.

Kung mas marami sa 50% capacity ng presinto ang nagsidating, ang ibang botante ay paghihintayin sa itatakdang holding area o kuwarto sa tabi ng presinto. Ang mga botante ay nakaayos para ang unang dumating ay siya ring unang asikasuhin ng election workers. Mahigpit na ipinagbabawal ng Comelec ang pagbibigay ng mga numero sa mga botanteng nakapila o naghihintay. 

Pagboto

IKAAPAT NA HAKBANG: Punan ang iyong balota

Ang mga balota ay nahahati sa mga posisyon: president (pangulo), vice president (pangalawang pangulo), senator (senador) House of Representatives member (kinatawan), governor (gobernador), vice governor (bise gobernador), provincial board members, mayor (alkalde), vice mayor (bise alkalde), councilors (konsehal), at party list.

Siguraduhing ang bilang ng iboboto mo ay katugma ng bilang ng puwesto na nakasaad sa bawat posisyon:

• President (Pangulo) – Bumoto para sa maximum (pinakamarami) na 1 kandidato.
• Vice president (Pangalawang pangulo) – Bumoto para sa maximum na 1 kandidato.
• Senator (Senador) – Bumoto para sa maximum na 12 kandidato.
• House of Representatives (Kinatawan) – Bumoto para sa maximum na 1 kandidato.
• Governor (Gobernador) – Bumoto para sa maximum na 1 kandidato.
• Vice governor (Bise gobernador) – Bumoto para sa maximum na 1 kandidato.
• Board member – Ang bilang ng mga puwesto ay iba-iba sa bawat distrito.
• Mayor (Alkalde) – Bumoto para sa maximum na 1 kandidato.
• Vice mayor (Bise alkalde) – Bumoto para sa maximum na 1 kandidato.
• Councilor (Konsehal) – Ang bilang ng mga puwesto ay iba-iba sa bawat siyudad o munisipyo.
• Party-list – Bumoto para sa maximum na 1 grupo.

Tandaan: hindi ka maaaring bumoto ng mas marami pang kandidato kaysa sa nakasaad na numero sa tabi ng bawat posisyon. Kapag sumobra sa puwesto ang boto mo, mawawalan ng bisa ang iyong boto sa posisyon. Halimbawa, kung 12 lamang ang puwesto para sa mga senador, at bumoto ka ng 13 kandidato, ang lahat ng ibinoto mo para sa pagkasenador ay mapapawalang-bisa.

Maaari kang mag-undervote o bumoto ng mas kaunti kaysa sa maximum na bilang ng kandidato. 

Bibigyan ka ng Comelec ng marking pen para makapag-shade ng balota. Iwasang maglagay ng dagdag o hindi kailangang na marka sa iyong balota. I-shade ang buong bilog sa tabi ng pangalan ng kandidatong nais mong iboto para siguradong mabilang ito ng vote-counting machine (VCM).

Huwag gumawa ng markang ekis o ‘x’, tsek, o kalahating shade. 

Huwag kumuha ng larawan ng iyong balota. Ito ay isang election offense. 

IKALIMANG HAKBANG: Ipasa ang iyong balota

Pagkatapos punuan ang balota, itago ito sa loob ng ballot secrecy folder. Dalhin ito sa VCM at ipasok ang balota sa vote-counting machine. 

Huwag kang umalis kaagad. Hintayin na maiproseso ng makina ang iyong balota. Kapag tapos na ito, mamarkahan ng isang poll clerk ng indelible ink ang iyong hintuturo at ibibigay sa iyo ang resibo ng pagboto para marepaso mo ito.

Suriin ang iyong resibo ng pagboto kung ito ay tugma sa kung sino ang iyong binoto, saka ito ilagay sa nakalaang kahon. Kung ang resibo ay hindi tugma sa kung sino ang iyong binoto, dalhin ito sa board of election inspectors para mairehistro ang iyong reklamo. Ito ay ilalagay sa minutes. 

Huwag kumuha ng larawan ng iyong resibo. Ito ay isang election offense. 

Pagkatapos nito, ikaw ay opisyal na nakaboto na! – Rappler.com

Salin ito ni Percival Bueser mula sa orihinal na Ingles na isinulat ni Sofia Tomacruz: “Pandemic elections: Your step-by-step guide to voting on May 9.” Si Percival ay Rappler Mover mula sa Manila.

Basahin ang iba pang gabay ng Rappler para sa halalan: #PHVote Guides for the 2022 Philippine elections.