Adlaw han piniliay ha Lunes, Mayo 9, kun diin mga 65.7 milyon nga Filipino an magdedesisyon kun hin-o an magmamando ha Filipinas ha masunod nga unom ka tuig.

Tungod han pandemya, mayda mga balaud nga nagbag-o ha pagbotos yana nga 2022, salit ini nga piniliay in diri pareho han dati. Bisan pa sugad, an pagsunod ha mga minimum health protocols ngan an pag andam para hini nga adlaw kay makakabulig para masigurado nga mauupod ha ihap an iyo balota.

An piniliay yana nga Mayo 2022 an ikaduha pala nga higayon nga eleksiyon nga mahihinabo ha panahon han pandemya. An una an plebisito ha Palawan nga ginbuhat dida han Marso 2021. 

Ayaw hingalimti – mayda mo la usa nga balota ngan usa nga higayon para bumotos. Aadi an halipot nga giya kun ano an dapat nga masabtan para makaandam kun mag-aano para makabotos ha Mayo 9, base ha mga balaud nga ginhatag han Commission on Elections (Comelec) ngan sagdong tikang ha election lawyer nga hi Emil Marañon.

Antes gumawas para bumotos

Pira nga mga pahinumdom: Ha bu-os nga nasud, 6 am mag aabre an botohan, ngan an mga election worker in makarawat pa hin mga botante kutob 7 pm. Gin-extend han Comelec an oras para maataman an possible nga hilaba nga pila han mga botante, labi na nga kinahanglan ipatuman an social distancing tungod han health crisis. 

I-tsek hin maupay ngan magin pamilyar ha lokasyon han imo polling precinct, o kun diin ka mabotos. Puydi mo masaban an detalye dinhi hin nga link. (Kun magkakamayda ka hin isyu ha paggamit hit online precinct finder han Comelec, aadi an usa nga madagmit nga giya nga puydi mo buhaton.)

Pagaandam ha adlaw han pagbotos: Pag adam hin listahan han imo mga bubutosan para malikayan an sayop han pagmarka ha balota. Kun mahitabo kasi ini nga sayop nga pagmarka,  asya it babasahon  hit vote-counting machines. Hinumduma nga bangin maging hilaba an pila ha pagboto. Kun mayda pa mga botante ha gawas han polling place pag-abot hin 7 pm, nasiring an Comelec nga ipapadayon la gihap an  pagpabotos. 

“It will continue until such time all those inside or within 30 meters will be catered,” (Magpapadayon an pagpabotos hasta nga maataman an mga aada ha sulod ug an pila nga apil ha sulod han 30 metro nga sakop han polling precinct), siring ni Commissioner Marlon Casquejo ha mga mambabatas ha House of Representatives dida han Nobyembre 2021.

Ayaw hingalimti nga dad-on ini nga mga butang:

• Pen (para mapirmahan an computerized nga listahan han mga botante ha adlaw han piniliay [EDCVL])
• Face mask
• Face shield (kun mabotos ha lugar nga aada ha Alert Level 4)

Diri kinihanglan magpakita hin COVID-19 vaccination card o negatibo nga resulta ha COVID-19 test para makabotos.

Tigamni: Puydi ka magdara hin listahan han imo bubutosan, pero diri ka puydi magdara hin mga gamit nga pang-kampanya.

Ha lugar kun diin ka mabotos

Mayda la usa nga aragian tipasulod ha lugar kun diin ka mabotos para masigurado nga masusunod han mga botante an health protocols. An mga masunod an angay laoman nga mananabo:

STEP 1: Pag-tsek han temperatura

Igin-insister han Comelec nga an mga minimum health standards in dapat nga masiguro, ngan dapat gihap masunod an mga importante nga paagi sugad han pag-temperature check ngan pagpasa han COVID-19 health declaration form. 

Pagkahuman han temperature check:

• Kun 37.4°C paubos  – Makakabotos na dayon an botante 
• Kun 37.5°C paigbaw – Papapahuwayon anay an botante hin pira ka minuto bago i-check an temperatura utro 
  • Kun 37.4°C na katapos pag-check – Puydi na bumotos an botante.
  • Kun 37.5°C la gihap paigbaw – Mahinanabo an pagbotos ha usa nga bulag nga polling precinct para malikayan an posible nga pagtapon ha iba nga botante. Ha sugad nga panhitabo, siring ni Marañon nga hunahunaon na dayon nga posible may COVID-19 an botante ngan dapat na igbulag ha iba nga mga botante. Dapat gihapon atamanon ngan buligan an botante han election workers nga nakasul-ot nga daan hin personal protective equipment.

Importante nga hinumdumon nga bisan pa gintatahapan nga bangin mayda COVID-19 o kun nag-positibo man, an botante in mayda la gihapon katungod bumotos. 

“The right to vote is a guaranteed right under the Constitution. So even if you are positive, you still have the right to vote,” siring ni Marañon ha magkasalakot nga Ingles ngan Filipino ha usa nga kagagawas la nga episode han Ask Your Election Lawyer han Rappler.

(An katungod nga pagbotos in magagarantiya nga katungod ha ilarom han Konstitusyon. Salit bisan magpositibo ka man ha COVID-19, mayda la gihap nimo kaungod bumotos)

STEP 2: Pagpapakilala

Pagkatapos makapasar ha temperature check, pakadto ha voter’s assistance desk ngan ihatag an imo ngaran. Makakakuha ka hin direksyon tipakadto ha imo polling precinct, o kun diin ka nga kwarto mabotos.

STEP 3: Kuhaa an imo balota

Ha gawas han imo precinct, bilnga an imo ngaran ha nakapaskil nga computerized voter’s list. Daopa an bisan hin-o nga miyembro han  electoral board o support staff ngan iyakan an imo ngaran, numero han precinct, ngan an iba pa nga importante nga detalye nga igpapakiana.

Hini nga higayon, an pagkilala ha imo nga usa ka nga botante in ig-iestablisar. Diri kinahanglan hin usa nga identification card o ID para makabotos, pero nagsagdon hi Marañon nga mag andam la gihapon hin usa nga valid ID, kon manginahanglan an miyembro hin electoral board hini para masiguro nga ikaw gud man an botante. 

Pagkahuman hini, an election worker in magsisiring ha daku nga tingog nga mababatian han mga aada ha sulod han precinct nga mabotos ka na. Ginbubuhat ini para matagan an bisan hin-o nga poll watcher hin higayon nga kumontra ha imo pagbotos. Pagkahuman hini, mapirma ka ha EDCVL ngan makakarawat  nimo an imo balota.

Ayaw pagkarawat hin balota nga gisi, mayda daan nga marka ngan shade. Kitaa hin maupay an balota ha lamesa han electoral board ugsa ka gumawas, tanan nga makikit-an nga marka in hunahunaon nga tikang ha imo. 

Mag-aano man kun maghuruot na? Una na nga nagdesisyon an Comelec nga mas magiging posible kun waray limitasyon an ihap han mga tawo nga puydi la pasakbon ha polling place ha eksakto ng oras. Pero para diri maghuruot  hin duro, an electoral board in may awtoridad nga ibanan an ihap han botante nga papasakbon ha sulod han kwarto kun sumobra na an headcount ha 50% han kapasidad han lugar.

Hini nga kahimtang, puydi magbutang hin holding area sapit han polling precinct, kun diin maghuhulat an mga botante hasta matawag an ira ngaran ha pagboto. Mauuna pagataman ha mga botante nga una liwat nga maulpot ha polling precinct. 

Sumala ha Comelec, “strikto nga igindidiri” an paghatag hin mga numero ha mga botante para masabtan an pagkasurunod han pagbotos. 

Pagbotos

STEP 4: Pun-i an imo balota

Nakatunga an imo balota ha tagsa tagsa nga posisyon: president (presidente), vice president (bise presidente), senator (senador) House of Representatives member (kinatawan), governor (gobernador), vice governor (bise gobernador), provincial board members, mayor (alkalde), vice mayor (bise alkalde), councilor (konsehal), at party list.

Botosi kun pira la an ihap han pwesto nga nakabutang kada posisyon: 

• President (Presidente) – Boto hin maximum (pinakadamo) nga 1 kandidato
• Vice president (Bise presidente) –   Boto hin maximum nga 1 kandidato
• Senator (Senador) –  Boto hin maximum nga 12 kandidato
• House of Representatives (Kinatawan) –  Boto hin maximum nga 1 kandidato
• Governor (Gobernador) –  Botosi hin maximum nga 1 kandidato
• Vice governor (Bise gobernador) – Boto hin maximum nga 1 kandidato
• Board member – Ang ihap han puwesto in iba iba dipende han distrito
• Mayor (Alkalde) – Boto hin maximum nga 1 kandidato
• Vice mayor (Bise alkalde) – Boto hin maximum nga 1 kandidato
• Councilor (Konsehal) – An ihap han pwesto kada munisipyo o siyudad o distrito ky iba-iba
• Party-list – Boto hin maximum nga 1 ka-grupo

Tigamni, diri ka puydi bumotos hin mas damo pa nga kandidato nga malapos han nakabutang nga numero sapit han kada posisyon. Kun magsosobra ka hin gnbutosan, puydi mawarayan hin bisa an imo botos. 

Pananglitan, kun 13 nga senador an imo ginbotos, kun diin 12 la nga pwesto an mayda, an iba nga imo ginbotos para pagkasenador in mawawarayan hin pulos. Puydi ka lugod mag-undervote, o bumotos hin mas guti ha maximum nga ihap hin kandidato.

Tataga han Comelec an mga botante hin mga marking pen. Paghirot nga diri mabutangan hin mga dugang nga marka an imo balota. I-shade an bug-os nga lidong nga sapit han ngaran han kandidato nga imo bubutosan, para sigurado nga maiihap han vote-counting machine (VCM). Ayaw pagmarka hin ekis o “X,” tsek, o pagshade nga katunga la han lidong. 

Diri puydi kumuha hin retrato han imo balota. Usa ini nga election offense.

STEP 5: Ipasa an imo balota

Pagkahuman mapun-an an balota, itago la ini ha sakob han ballot secrecy folder. Dad-a ngahaw ini ngadto ha VCM ngan isulod ini ha machine. 

Ayaw dayon pag-iwas. Hulta an machine nga maproseso an imo balota. Kun mahuman na ini, bubutangan han poll clerk an imo tudlo hin idelible ink ngan ighahatag ha imo an resibo han imo pagboto para marepaso nimo. 

Kitaa hin maupay an resibo han imo pagbotos ngan panginanua kun sakto an mga nakabutang base han imo ginbutosan. Kun asya na, ibutang ini ha designated box. 

Kun diri parehas an aada ha resibo ngan an imo gnbutosan, dad-a ini ha board of election inspectors para makarehistro ka hin reklamo. 

Pagkahuman hini, opisyal ka na nga nakabotos! – Rappler.com

Gin-translate ini ha Waray tikang ha orihinal nga bersyon ha Ingles na gin-surat ni Sofia Tomacruz: “Pandemic elections: Your step-by-step guide to voting on May 9.” Rappler Mover tikang sa Samar hi Virginia Niez. 

Basaha an iba pa nga paggiya han Rappler para hiton piniliay: #PHVote Guides for the 2022 Philippine elections.