Aldaw na nin pirilian sa Lunes, Mayo 9, kung sain may 65.7 milyon na mga Filipino an matatawan ki boses kun saisay an matukaw sa Filipinas sa maabot na anom na taon.

Orog sa pandemya, may ibang patakaran an nagbago ngunyang 2022 na nagcausa kaining pirilian na maging iba sa nakaaraging eleksyon. Lugod, an pagsunod sa minimum health protocols asin pagpreparar para sa kaaldawan mismo makakatabang ta nganing masiguro na an saimong balota makakabali sa bilang. 

An pirilian ngunyang Mayo 2022 magiging ikaduwang beses kung sain an Filipinas nakapagkundisir nin pirilian sa tahaw kan pandemya. An enot iyo an Palawan plebiscite kan Marso 2021.

Dae paglingawan, sarong balota sana an kuanon asin sarong beses ka sana puwede magboto. Uni na an halipot na giya kun ano an mga dapat manutaran asin kun pano mapreparar sa pagboto sa Mayo 9, segun sa guidelines na iniluwas kan Commission on Elections (Comelec) asin abiso hali sa election lawyer na si Emil Marañon. 

Bago magpasiring sa pirilian

Mga nagkapirang paggirumdum: Sa bilog na nasyon, mapoon an pirilian kan alas sais nin pagkaaga asin maguia an mga election worker para sa mga botante hasta alas siyete nin pagkabanggi. Pinahalaba nin Comelec an oras nin pagboto ngunyang taon ta nganing mapaonrahan an manunutarang laba kan linya segun sa social distancing measures na causa kan presenteng pandemya. 

Kaipuhan i-double-check asin maging pamilyar sa lokasyon kan saimong polling precinct, o kung sain ka maboto. Puwede mong i-check iyan digdi. (Kun magkakaigwa ki isyu sa paggamit nin online precinct finder kan COMELEC, ini an marikas na giya kun ano an sunod mong gigibuhon.) 

Pagpreparar sa kaaldawan. Magpreparar nin listahan kung saisay an saimong iboboto ta nganing malikayan an anumang aksidenteng pagmarka sa balota, na puwedeng mabasa kan vote-counting machines. Asahan na an linya puwedeng maglaba pa. Kun may mga botante pang nasa luwas kan presinto pagka-alas-siyete nin banggi, mapadagos man giraray an pagboto segun sa Comelec. 

“It will continue until such time all those inside or within 30 meters will be catered (Mapadagos man giraray an pagboto hasta makaboto an mga nasa laog o nasa 30-metro distansya kan polling precincts),” sabi ni Commissioner Marlon Casquejo sa mga kongresista sa House of Representatives kan Nobyembre 2021.

Dae paglingawang darahon an mga gamit na ini: 

• Ballpen (nganing makapirma sa election day computerized voters list [EDCVL] o an computerized na listahan nin mga botante)
• Face mask 
• Face shield (kung maboto sa lugar na nasa irarom kan Alert Level 4)

Dae mo kaipuhan magpahiling nin COVID-19 vaccination card o resultang negatibo sa COVID-19 test nganing makaboto. 

Girumdumon: Puwede kang magdara nin listahan na saimong iboboto, pero dae ka puwedeng magdarang mga materyales na pangkampanya. 

Sa lugar nin pagboto

May sarong laugan kan mga lugar nin pagboto para masigurado na masusunod nin mga botante an mga health protocol. Asahan mo na mangyayari an mga ini:

ENOT NA PAAGI: Pag-tsek kan temperatura

Pigpirit kan COMELEC na an mga minimum health standard dapat masunod, asin ini magsasagibong mga paagi arog kan pag-tsek kan temperatura asin pagpapasa nin mga COVID-19 health declaration form. 

Pakatapos makuanan nin temperatura:

• Kung 37.4°C pababa – An botante ay puwede nang magboto. 
• Kung 37.5°C pataas – An botante ay sasabihang magpahingalo muna nin pirang minuto bago i-tsek otro ang temperatura.
• Kung 37.4°C pababa pagka-tsek otro – Puwede nang magboto an botante
• Kung 37.5°C pataas – An pagboto ay mangyayari sa sarong hiwalay na polling precinct nganing maiwasan an posibleng pag-ulakit sa ibang mga botante. Sa sitwasyong ini, sinabi ni Marañon na paghuhunaon na an botante ay igwang COVID-19 asin kaipuhang maihiwalay asin matabangan nin mga election worker sa pagsulot nin nararapat na personal protective equipment. 

Importanteng tandaan na dawa na an sarong botante ay nanunutaran na may COVID-19 o kaya positibo, may karapatan pa man siyang magboto. “The right to vote is a guaranteed right under the Constitution. So even if you are positive, you still have the right to vote (An karapatang magboto ay sarong guaranteed na karapatan sa irarom kan Konstitusyon. Kaya dawa na positibo ka sa COVID-19, may karapatan ka man giraray na bumoto),” sabi ni Marañon sa magkahalong Ingles asin Filipino sa sarong kaluluwas na episodo nin Ask Your Election Lawyer kan Rappler. 

IKADUWANG PAAGI: Pagpapabisto

Kapag pasado ka sa pag-tsek nin temperatura, magduman sa voter’s assistance desk asin itao an saimong ngaran. Makakakua ka nin direksyon pasiring sa saimong presinto, o an kwarto kung sain ka maboto.

IKATOLONG PAAGI: Kuanon an saimong balota

Sa luwas kan saimong presinto, hanapon an saimong ngaran sa nakapaskil na computerized voters list. Magrani sa dawa sisay na miembro nin electoral board o support staff asin sabihon an saimong ngaran, numero kan presinto, asin an iba pang importanteng detalye na ihahapot.

Sa puntong ini, an saimong pagkakabisto bilang sarong botante ay mapapatunayan. Dae mo kaipuhan nin anumang identification card o ID nganing magboto, pero an tugon ni Marañon ay magpreparar nin sarong valid ID, kung makaipo kaini an miembro nin electoral board nganing mapatunayan an saimong pagkakabisto.

Pagkatapos kaini, sasabihon kan election worker na naka-duty sa sarong boses na husto an kusog nganing madangog sa kwarto na ika ay maboto na. Ginigibo ini nganing matawan an dawa sisay na poll watcher nin pagkakataon na tutulan an saimong pagboto. Pagkatapos kaini, mapirma ka sa EDCVL asin aakuon an saimong balota. 

Dae mag-ako nin balotang may pak-it, marka, o shade. Kilatison an balota nin tultol sa lamesa kan electoral board ta pagkatapos mo maghali, gabos na mahihiling na marka ay ipapasabot na hali saimo. 

Pano kun may nagdadakulang crowd o umpukan nin mga tawo? Sinabi kan Comelec na mas madali kung mayong limitasyon an bilang nin mga tawong nasa laog kan sarong lugar nin pirilian sa sarong saktong oras. Pero nganing dae magdakol nin maray an mga tawo, may awtoridad an electoral board na bawasan an bilang nin mga botante na maboto nin sabay sa sarong kuwarto kung an headcount ay malampas sa 50% kan kapasidad kan lugar.

Sa kasong ini, may itataong holding area sa gilid kang presinto, kung sain mahalat an mga botante para maapod. An mga botante ay nakatultol sa pila para sa first-come, first-served (enot na nag-abot, enot na pagseserbihan). Sabi kan Comelec na an pagtatao nin mga numero sa mga botante nganing maaraman kung sain sinda sa pilahan ay “strictly prohibited (mahigpit na ipinagbabawal).” 

Pagboto

IKAAPAT NA PAAGI:  Markahan an saimong balota

An mga balota ay nababanga sa mga posisyon para sa pirilian: president (presidente), vice president (bise presidente), senator (senador), House of Representatives member (kinatawan), governor (gobernador), vice governor (bise gobernador), provincial board members, mayor (alkalde), vice mayor (bise alkalde), councilors (konsehal), asin party list.

Magboto sana para sa bilang nin puwesto na sinabi sa kada posisyon:

• President (Presidente) – Magboto para sa maximum (pinakadakol) na 1 kandidato
• Vice president (Bise presidente) – Magboto para sa maximum na 1 kandidato
• Senator (Senador) – Magboto para sa maximum na 12 kandidato
• House of Representatives (Kinatawan) – Magboto para sa maximum na 1 kandidato
• Governor (Gobernador) – Magboto para sa maximum na 1 kandidato
• Vice governor (Bise gobernador) – Magboto para sa maximum na 1 kandidato
• Board member – An bilang nin mga puwesto ay manlain-lain sa kada distrito.
• Mayor (Alkalde) – Magboto para sa maximum na 1 kandidato
• Vice mayor (Bise alkalde) – Magboto para sa maximum na 1 kandidato
• Councilor (Konsehal) – An bilang nin mga puwesto ay manlain-lain sa kada siudad o distrito.
• Party-list – Magboto para sa maximum na 1 grupo

Pagirumdom, dae ka puwedeng magboto nin mas dakol pang kandidato kaysa sa sinabing numero sa kataid nin kada posisyon ta puwedeng mahaliang bisa an saimong boto. Halimbawa, kung 13 na senador an saimong ibinoto, kung sain may 12 na puwesto man sana, an iba mong binoto para sa pagkasenador ay mahahaliang bisa. Puwede ka man mag-undervote, o magboto na mas diit kaysa sa maximum na bilang nin kandidato. 

Tatawan ka kan Comelec nin mga marking pen para makapagshade nin balota. Iwasang maglaag nin dagdag o dai kaipuhan na marka sa saimong balota. I-shade nin husto an oval sa kataid kan pangaran nin kandidato para siguradong mabilang ini kan vote-counting machine (VCM). Dae maggibong markang ekis o “x,” tsek, o kabaak na shade. 

Dae magkua nin retrato kan saimong balota. Saro ining election offense. 

IKALIMANG PAAGI: Ipasa an saimong balota

Pagkatapos markahan an balota, itago ini sa laog kan ballot secrecy folder. Darahon ini sa VCM asin ilaag sa machine. 

Dai ka maghali tulos. Halaton an machine na maiproseso an saimong balota. Kung tapos na ini, mamarkahan kan sarong poll clerk nin indelible ink an saimong muro asin itatao saimo an resibo kan pagboto para ma-rebyu mo ini.

Surion an saimong resibo nin pagboto kung ini ay tugma sa kung sisay ang saimong mga binoto, tapos ilaag ini sa nakalaang kahon. Kung an resibo ay dae tugma sa kung sisay an saimong mga binoto, darahon ini sa board of election inspectors nganing mairehistro an saimong reklamo. Ilalaag ini sa rekord. 

Pagkatapos kaini, opisyal ka nang nakaboto! – Rappler.com 

Ibinikol ni Christian Clerigo ang orihinal na bersiyon na Ingles, “Pandemic elections: Your step-by-step guide to voting on May 9” na isinurat ni Sofia Tomacruz. Move volunteer na gikan sa Camarines Sur si Christian.

Basahon an iba pang giya nin Rappler para sa pirilian: #PHVote Guides for the 2022 Philippine elections