Translated by Judith Balares Salamat, PhD Comparative Literature, UP Diliman. Read the original here.

“Waswasentayon a naminpinsan” (Tapuson ta na ini ngonian tolos). 

Saro akong GI.  Sarong tunay na Ilokano – kun an gustong sabihon kaini, sarong taong namundag sa Ilokandia.  Aki ako kan mga magurang na an mga magurang gikan sa parehong banwaan sa Ilokandia, sarong lugar na famoso kan taon 1970s sa pagkakaigwa nin pinakadakul na balikbayan hali sa saro sanang barangay.  May mga kapinsanan ako sa Isabela, an iba sainda dai ko pa man nanuparan. Nadangog ko man na dakul man an ka-apelyido ko, mga Galam sa Solano, Nueva Vizcaya.  Nagtataram ako sa diretsong Ilokano na iyong kinadukalaan kong lenggwahe.  Nagdakula akong binabasa an Bannawag, an pansemanang magasin sa Ilokano.  An magasin na ini konsideradong “Biblia kan Kailokuan”.  Alagad kun an pagiging GI, apwera kan pagigiging etno-linguistikong Ilokano, iyo an taong mayong patod asin makusog an pagsuportar sa pamilya kan Marcos, buweno, bako akong GI. 

Di loyalista ka ni Marcos? 

Aram mo kaya, para sa mga dakulon na Ilokano siring man sa bakong mga Ilokano, pag sinabi mong Ilokano asin sarong “loyalista” ni Marcos (aram ko may mga Ilokano na habo kaining apod na “loyalista”), igwa yan relasyon nin garo magtugang (agkabagis, o sa Filipino, mag-utol).  Sa Ilokos asin sa UK kun saen ako nag-iistar ngonian, may mga ka-amigo akong Ilokano — an iba sainda dayupot kong ka-amigo/a asin an iba, dai man haraning maray sa sakuya— na talagang nag-deklarar kan saindang loyalismo sa mga Marcos (Sr. asin Jr.) nin huli sana sa pagiging Ilokano ninda.  “Siempre a, Ilokanoka, padam nga Ilokano, di ka ngarud suportaran?” “Syempre man, Ilokano ka, kapwa mo sya Ilokano, ta’no ta dai mo sya suportaran?”  Kan mag-istar ako sa Manila sa laog kan taon 1990 asin nag-adal sa Unibersidad nin Pilipinas sa Diliman, pirmi akong hinahapot kun tagasaen ako.  Pag masabi akong hali ako sa probinsyang kinamundagan asin ginikanan ni Marcos Sr, “Di loyalista ka palan ni Marcos.” 

ATOM ka palan! 

Namundag ako kan Agosto 21, petsa kan ma-asasinar si Ninoy Aquino.  “ATOM ka palan!” sabi sako sa UP.  Namundag an sunod sakong tugang na lalaki kan Pebrero 27, 1986, sarong aldaw pakatapos mapatalsik sa nasyon an pamilya ni Marcos asin nagdulag an mga ini pasiring sa Hawaii.  Alagad an mga pangyayaring ini, mayo pang halaga kaidto sako.  Namundag ako mga pirang taon makatapos ideklarar ni Ferdinand Marcos an Ley Marsyal.  Arog kan ibang mga kaakian sa nasyon ta, nagdakula ako sa Ilocos Norte, mayo akong paaging mag-aram sa mga tunay na nangyayari kaidto.  Dai ko magiromdoman na nakahiling ako o nakabasa sa Bannawag nin dakul na impormasyon manongod sa asasinasyon ni Ninoy Aquino asin isay an nagpagadan kaini.  Alagad nagigoromdoman ko na nakahiling ako nin sementadong lanob na may nakasurat na: “Hindi ka nag-iisa, Ninoy!”  Itong lanob na ito pagsasadiri kan pamilya kan saro kong ka-iskwela na may nagbakasyon na tugang.  Ining tugang na ini nag-iiskwela sa Manila.  Kaidto ko sana narisa asin namati an pagpahiling nin pagkaburunyog.

Bako akong arog sainda, siring man sa kadaklan kan mga Ilokano.  Kaidtong mga panahon na idto asin sa mga lugar duman sa Ilokos, dai pwedeng dai magsuportar asin dai maging masinunod-sunod ki Marcos.  Kan ako aki pa, si Marcos an sakong idolo nin huli ta si Marcos sarong heroe sa gabos na tawo sa intirong komunidad kan Ilocos.  Alagad idtong “Hindi ka nag-iisa, Ninoy!” na nakasurat sa lanob nagtao sako nin hararom na pag-iisip.  Nagngalas ako kun ta’no ta dai mi aram an kadaklan kan mga nangyari.  Mayo man samong nakaabot na impormasyon.  Nin huli ta mayo man nakakaabot na impormasyon, mayo akong kapasidad na magkaigwa nin kritikal na pag-iisip nin huli ta mayo man akong naaaraman na impormasyon na maporma kan sakong pag-iisip. Padagos akong naging tagahanga ni Marcos antod kan panahon na yaon na siya sa Hawaii.  Nag-ogma ako kan “manggana” siya (naaraman ko sa huring panahon na hinabon palan niya an saiyang kapangganahan) sa snap presidential election asin “nagbotong” “No” sa 1987 Konstitusyon.  

Arin asin Kiisay na Naratibo? 

Haloy ko nang tinalikudan an relasyon kan pagiging Ilokano ko asin an pagiging loyalista ki Marcos tanganing irayo ko sa sadiri ko an mga tawong dai angay na tawan ning respetadong dedikasyon asin suporta.  Alagad, padagos akong nagngangalas sa pagka-kurapot sa pagtubod kaini kan kadakul, kun bakong kadaklan, sa mga Ilokano. 

Kun hali ka sa “probinsya ni Marcos”, sigurado ko, napakakan ka nin dakulon na lugaw manongod sa pagigin espesyal, pagigin ibang klase kaini:  magpoon sa saiyang mga (pekeng) naginibohan sa giyera hantod sa pagigin bar exam topnotcher kaini maski nakapreso mantang siya nag-aadal para sa exam), mga napatugdok nyang mga imprustruktura, pagsalbar nya sa nasyon sa pagkahulog kaini sa komunismo, pagdara nin paz y orden sa nasyon, mayong katapusan, ad infinitum. 

Kun paghaluon mo ining mga naratibong ini kun anu-ano daa an mga naginibohan ni Marcos, asin an inhustisya daa sa pagpatalsik saiya sa nasyon na iyong kinukonsiderar kan mga Ilokano bilang iyong katotoohan sa pinakamakusog na paagi nganing mapapusog an relasyon na ini, an pagigin gikan sa parehong lugar asin pagtaram nin parehong lenggwahe, di tama lang talaga na suportaran si Marcos kan kapwa niya Ilokano — asin maipasa ining suportang ini sa saiyang Junior maski na ngani dai ini tataong magtaram nin Ilokano asin mayong maipag-uurgulyong tunay asin solidong naginibuhan.  

Maray na lang ta mayong katotoohan an naratibong ini.  Ini sarong mito, sarong poderosong mito na nakapagpahigot kan bugkos kan pagigin Ilokano sa pagigin loyalista ni Marcos.  An makaturotriste ta dakul na mga Ilokano an mas pinili pang talikudan an tunay na kasaysayan manongod sa mga kararatan na ginibo ni Marcos, kun pa’no niya hinabon an kaban kan satuyang nasyon.  Pwede tang basulon an mga lideres na nagsurunod ki Marcos sa kontribusyon ninda sa politika nin kompromiso asin akomodasyon.  Responsable kaini an sistema kan edukasyon na kadidikit an naginibo para mapatalubo an historikal na pag-agimadmad kan mga estudyante sa elementarya asin sekundarya manongod sa Ley Marsyal. 

Pag nasambit ta an mga ini, kaipuhan akuon ta man an personal tang responsabilidad kun ipikit ta ang satong mga mata, kun pilion tang magin buta.  O kun pilion tang padagos na lokohon an satong mga sadiri.  Sa kainiti kan rehimen militar, may katakod na kagadanan an pagbatikos ki Marcos. Ngonian, dakulon na kitang paagi nganing makabasa nin mga istorya sa kasaysayan na itinago ni Marcos.  Dakul nang mga materyales na produkto nin maray na mga pag-adal na ginibo bako lang nin mga Filipino kundi mga dayuhan man manongod sa kun ano man nanggad an ginibo ni Marcos kaidtong panahon asin ano an nagin epekto kaini sa presenteng panahon.  Kun pinili kan mga Ilokano na magtubod sa mga mito/mga kaputikan na “ipinabakal” kan Tiktok, Youtube, asin Facebook imbes na aramon an katoohan hali kan kadakulon na dai maki-kwestyon na ebidensya, dai ta sinda dapat absweltohon sa saindang responsabilidad o an ahensya kan saindang pagpili.  Kun babasolon ta an pilay asin abnormal na politikal asin edukasyonal na sistema, kaipuhan panimbagon ta ining mga tawong ini.  Igwang limitasyon kun antod saen (pwede asin dapat kitang) magin buta-bongog. Dai dapat pinapasensyahan an mga arog kaining pagbuta-butahan.  O an hayag-hayagan na pagnigar asin palsipikasyon kan tunay na nangyari sa kasaysayan.  

An responsabilidad kan mga parasurat 

Namumundo ako kun pa’no dai nagin matrayumfo an mga Ilokanong parasurat, minsan ngani dikit lang sinda, tanganing magpahiling nin paghorop-horop kun tama o sala an mga nakaaging gawi.  Sa Facebook, kun saen nakakahiling ako nin mga mensahe ninda manongod sa kandidatura ni Ferdinand Jr. para sa pagka-Presidente, sinda nagpahiling na may tagilid na perspektibo kun ano an ginibo ni Ferdinand Sr. sa Pilipinas asin an butang pagsuportar ninda sa aki kaini.  An mayong pag-aalangan na paghiras ninda kan mga materyales na ini a pabor ki Marcos Jr. nagpapahiling sana kan pagsayuma nindang maghorop-horop manongod sa yaman ni Marcos asin an mga ebidensiya manongod sa Ley Marsyal na madalion sanang mahanap ngonian. An katotoohan mayo nang saysay. An kabaliktadan iyo na — ipinapasa ninda an saindang kararatan sa soboot kararatan kan iba.  An maray asin tunay na parasurat igwa ning maray na pag-atid-atid. An saindang agresibong paghiling maski kiisay, orog na sa kapwa Ilokano, na nagpapamati asin nagpapahayag nin mga kritikal na isyu, o nagkikwestyon sa paghuna nindang magayon na imahe ni Marcos, pirming may kaibahan na akusasyon nin pagtraydor sa mga kritiko kaini.  Malinaw na sinasabi kaining mga parasurat na ini na an Ilokano, dapat magsuportar ki Marcos.  Talaga a napeklan.  Absolute die-hards. 

Naoogma ako sa mga nagkakapirang Ilokanong parasurat na bukas na nagpapasabot kan paninindugan nindang kontra ki Marcos maski ngani aram nindang magiging puntirya sinda nin makamurumundong pan-aabuso.  Ini an mga parasurat na may loyaldad bako sa kulto ni Marcos kundi sa kawsa, kawsa para sa katotohanan asin hustisya na pinaka-importanteng bagay sa kinaagahan kan satong nasyon. Gusto ninda nin kasimbagan. Naglalapigot an mga parasurat na ini na dai magbugkos pwersa an mga Filipino sa pundasyon nin pagbuta-bungog sa katotoohan kan kasaysayan kan Pilipinas, sa paagi kan pagpara kan mga manggagadan asin mahabon na pagkapot sa puwesto kan duwang lideres na ini — Ferdinand Marcos asin Rodrigo Duterte.  Pinapatunayan sana ninda an sinabi ni Ismael Kadare, sarong parasurat gikan sa Albania, na “An diktadura asin tunay na literatura dai angay na magkaibahan… an parasurat tunay na kalaban nin diktadura.”  Ini an mga parasurat na nagtrayumfo sa pagputol kan pusod kan koneksyon kan pagigin Ilokano asin pagigin masinunod-sunod ki Marcos. 

Panahon na tanganing mahiling kan mga Ilokano na ugat ning kasusupgan si Ferdinand Marcos, an klase nin kasusupgan na makakapag-paigot na patunayan na iba kita saiya, sarong bagay na minsan masakit asin makulog, iyong paagi tanganing makasuhay kita saiya asin an saiyang pamilya.  Putulon ta na an inimahenar asin mayong katotoohan na bugkos-etnolingguistiko sainda asin bayaan sindang magsara-sadiring esfuerzo.  Nakinabang na sinda sa mga bugkos na ini nin halawigon na panahon, asin kitang mga Iloko, ano an nakua ta kaini? Ilocos Norte bilang pinaka-pobreng probinsya sa Rehiyon 1 pagkatapos nin 30 taon nin poder na nag-iitok sana sa sainda?  Dai sinda naaangay para satuya.  Waswasentayon a naminpinsan (Tapuson ta na ini ngonian tolos).

Tawan ta man daw nin pabor an satong mga sadiri.  Magin maimot man daw kita ngonian, asin ngonian, an pagkamaimot ta, iyong pinaka-marhay na bagay na magiginibo ta para sa satuyang nasyon. – Rappler.com

Si Roderick Guerrero Galam sarong Senior Lecturer sa Sosyolohiya sa Oxford Brookes University.  Awtor siya kan duwang librong,The Promise of the Nation: Gender, History, and Nationalism in Contemporary Ilokano Literature asin Women Who Stay: Seafaring and Subjectification in an Ilocos Town, na ipinublikar kan Ateneo de Manila University Press.